■ प्रा. डा. दुर्गा दाहाल ‘अनुभव’

पङ्क्तिकारले सबैलाई एउटै डोकामा राख्न खोजेको हैन, तर अधिकांश मानिस यही वर्गमा पर्छन् । केवल सानो संख्यामा रहेका मानिसहरूमा मात्रै यो चेतना छ कि कसरी प्रकृतिले यो सुन्दर संसारको निर्माण गरिन् र यो संसारमा पर्यावरणीय तथा आध्यात्मिक संरचना अद्यपरिमित टिकीरहेको छ ।

यहाँ उठाउन खोजिएको विषय र सन्दर्भ अहिलेको ‘कोभिड–१९’ महामारी र समसामयिक विश्वव्यापी कोरोना भाइरससँग पनि प्रत्यक्ष–परोक्ष रूपले सम्बन्धित छ ।

यो संसार सबैको साझा हो र यसलाई सन्तुलित ढंगले जोगाई राख्नु हामी सबैको दायित्व वा कर्तव्य पनि हो । हामी सबैले यो संसार र प्रकृतिको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ भन्ने सत्यलाई हृदयङ्गम गरी समभाव र स्नेहपूर्वक प्रकृतिलाई माया र आदरभावले हेर्नुपर्छ । हाम्रो जीवनमा प्राकृतिक नियमहरूको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । प्राकृतिक नियमहरूको उल्लंघन गरेमा व्यक्तिगत, सामाजिक, राष्ट्रिय अथवा अन्तर्राष्ट्रिय बाधा–बिघ्न र महामारीको प्रकोप खेप्नुपर्ने हुन सक्छ ।

यही कुरालाई मध्यनजÞर राख्दै सन् १९७२ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले मानवीय पर्यावरणलाई संरक्षण र सम्वर्धन गर्ने कुरामा जोड़ दियो । त्यही कुरालाई अझ गम्भीरतापूर्वक जून ०५ मा भएको विश्व वातावरण दिवस (World Environment Day: WED) मा यो पनि भन्यो कि हामीसँग एउटै मात्र पृथ्वी छ र यो सबैको साझा हो । यसलाई सबैले, सबैका लागि र सधैंका लागि जोगाएर राख्नुपर्छ । त्यसपछि विश्वका विभिन्न देशहरूमा यस किसिमका धेरै सम्मेलनहरू भए तर मानवजातिले यो सुन्दर संसार र प्रकृतिलाई क्रमशः कुरूप पार्दै गए ।

तर, यति धेरै प्रयास र सोच हुँदाहुँदै पनि धेरैजसो मानिसहरूले प्रकृति, पर्यावरण र संसारको अन्तरसम्बन्धलाई नबुझेको हुँदा हामी सबैले आजको यो नियति भोग्नु परिरहेको छ । सबैले यो कुरालाई व्यक्तिगत रूपमा नबुझेसम्म केवल सरकार र संघ–संस्थाहरूको प्रयासबाट मात्रै पनि सम्भव छैन ।

आजको भौतिक संसारमा एउटा ठूलो द्वन्द्व छ हाम्रो बीचमा । हामी भौतिक रूपमा धेरै आरामदायी जीवन व्यतीत गर्न चाहन्छौँ र प्रकृतिलाई अवज्ञा गर्छौँ । हाम्रो वातावरण प्रदुषित छ विभिन्न किसिमले र कार्बोहाइड्रेटको मात्रा बढ्दै गएको छ । उद्योग–धन्दा बढेको छ तर त्यसबाट निस्किने दुषित तत्वहरूको व्यवस्थापन हामी गर्दैनौँ । हामी अखाद्य खान्छौँ र अनुशासनमा पनि बस्दैनौँ । यस्ता विभिन्न कारणहरू छन जसले गर्दा हामी क्रमशः अधोगतितिर गइरहेका छौँ ।

आजको संसार भनेको सानो गाऊँ हो । यो संसार केवल मानिसहरूको मात्रै हैन । यहाँ भएका सबै जीव–जन्तु र प्राणीहरूको हो । मानिसको उत्पत्ति हुनुभन्दा पहिले यो संसारको सृजना गरिएको हो र त्यसपछि मानिसलाई चाहिने अन्य वस्तुहरूको सृष्टि गरि इकोसिष्टम कÞायम गरिएको हो जुन अपरिहार्य र आवश्यक छ । हामी सबैले यो पद्धतिलाई जोगाएर राखे मात्रै मानव जातिको संरक्षण र सम्बर्धन हुनेछ भन्ने गहिरो सत्यलाई हामीले कहिल्यै बिर्सनु हुन्न । आजको संसारमा सबैले सह–अस्तित्वको अनुभूति गर्न पाउनुपर्छ । धनी-गरीब, सबै जात, सम्प्रदाय, वर्ग, लिङ्ग, तह र तप्काको यो सामूहिक संसार भएकाले यसलाई जोगाएर सन्तुलित रूपमा राख्नु सबैको सामूहिक जिम्मेवारी हो ।

यो विश्व–ब्रह्माण्डमा भएका सबै बोट–बिरूवा, जीव–जन्तु , पहाड़, पर्वत, नदीनाला, फूल, चन्द्र–सूर्य, तारा सबैको एउटा अर्थपूर्ण जिन्दगी हुन्छ र सबैलाई हामीले माया र आदर गर्नुपर्छ । गहिरिएर हेर्ने हो भने हाम्रो जीवन पनि यिनीहरूको जीवनसँग आश्रित र अन्तरसम्बन्धित छ ।

सारांंशमा भन्ने हो भने, हाम्रो पूर्वीय दर्शन प्राकृतिक र जीवनोपयोगी छ तर हामी यसको अनुशीलन गर्दैनौँ । हामी छाडा भएर गयोँ । हामी अप्राकृतिक भयौँ । हाम्रो औषधिजन्य खानपिन छोड़ेर पश्चिमी सभ्यता–संस्कृतिलाई अपनाउन थाल्यौँ जुन कृत्रिम र अप्राकृतिक छ । हामी जसरी भए पनि धन–दौलत कमाउन चाहन्छौँ अमानवीय ढंगले, दानवीय ढंगले ।

अतः मेरो नम्र निवेदन छ कि हामी प्रकृतिलाई माया र सम्मान गर्दै, हाम्रा ऋषिमुनि र पूर्खाहरूले देखाएको बाटोतिर लागौँ, अखाद्य नखाऊँ र नियमित अनुशासित जीवनयापन गरौँ ताकि विश्व समुदायका अगाडि हाम्रो सम्मानपूर्ण पहिचान बनोस् ! अस्तु !

(क्यालिफोर्निया निवासी प्राडा दुर्गा दाहाल स्वतन्त्र राजनीतिक विश्लेषक हुनुहुन्छ ।)