टुँडिखेलको कथा !

• सुनिल उलक

इतिहास

कुनै बेला काठमाडौंको त्रिपुरेश्वरस्थित कमलपोखरीदेखि लिएर रानीपोखरीसम्म रहेको एशियाकै ठूलो खुला मैदान आज संकुचन भएर विस्तारै हराउने अवस्थामा पुगेको छ ।

कमलपोखरी रहेको ठाउँ पुरेर रङ्गशाला बनाइयो । वि.सं. २०१३ मा राजा महेन्द्रको राज्यभिषेकको अवसरमा खेलकुदको पनि आयोजना गरिने निर्णय भएपछि हतार-हतार कमलपोखरी पुरेर फुटबल मैदान बनाइएको थियो । साथै त्यसवरपरको भाग पनि सम्याइयो । प्रतियोगितात्मक रूपमा पहिलो पटक कुस्ती, दौड, फुटबल, ब्याडमिन्टन र टेबलटेनिस प्रतियोगिता यही रङ्गशालामा भएको थियो । यसको सँगैको मैदान बिस्तारै सेनाले ओगट्यो । बीचमा भद्रकाली हुँदै सिंहदरबार जाने सडक पहिले नै थियो । जहाँ पछि २०१९ सालमा शहीद गेट बनाइयो । त्यसपछि खाली रहेको जमिनलाई भने हालसम्म टुँडिखेलकै नामले चिनिन्छ । यसपछि सेनाले २०१८ सालमा महाँकालको पछाडि सैनिक मञ्च तैयार बनायो । भने त्यसको सँगै उत्तरतर्फ फर्काइएर खुला मञ्च बनाइयो । यसरी टुँडिखेल कुँजिदै गयो ।

२०२० सालमा रानीपोखरीको दक्षिणमा रानी रत्नलाई खुशी बनाउँदै राजा महेन्द्रले रत्नपार्क बनाइदिए । तीन सय वर्ष अगाडि सानेपादेखि रानीपोखरीसम्म तीन माइलको रहेको टुँडिखेल संकुचन भयो । भविष्यमा टुँडिखेल नै हराउने हो कि भन्ने लागिसक्यो ।

मल्लकालमा नर्कट अर्थात् नेवारीमा ‘तिं’को झाडी थियो । त्यसैले यसको नाम तिंख्यो भनिन्थ्यो । भनिन्छ- टुण्डी भैरवले आफ्नी छोरी अजिमाको बिहेमा दाइजो दिइएको यो ठाउँ भएको हुँदा टुण्डीख्योबाट नै टुँडिखेल नाम रहेको भनिन्छ । छोरीलाई दिइएको दाइजो भएको हुँदा केही गर्नु हुँदैन भन्दै मल्लकालमा यसलाई खाली नै राखिएको थियो ।

तस्बिरमा देखिएको दृश्य यहि टुँडिखेलको हो । तस्बिरमा दाँयातर्फ ठिङ्ग उभिएको धरहरा तथा सो सँगैको वागदरबार स्पष्ट देख्न सकिन्छ । करिव बीचमा रहेको ऐतिहासिक खरीको बोट र त्यसको सँगै जगन्नाथ मन्दिर देख्न सकिन्छ । बीचमा असङ्ख्य सैनिकहरू परेड खेल्दै गरेको यो दृश्यको पछाडि पनि एउटा अर्को इतिहास लुकेको छ ।

जङ्गबहादुरको मृत्युपछि प्रधानमन्त्री बनेका रणोद्वीप सिंह कुँवरको समयमा वि.सं. १९४० मा एउटा घटना घट्यो । प्रत्येक वर्षझैँ त्यो वर्ष पनि ल्हासाको झोखाङ मन्दिरमा ठूलो उत्सव शुरु भयो । नेपालका नेवार ब्यापारीहरू पनि सो मेलामा ब्यापार गर्न पुगेका थिए । त्यहाँ दुई तिब्बती महिलासँग एक ब्यापारीको साधारण झगडा भयो । तर त्यो झगडाले केही बेरमै विकराल रूप लियो । सयौँ तिब्बती मिलेर नेवार ब्यापारीहरूको ८४ पसलका मालसामान लुट्ने तथा जलाउने गर्न थाले । हुन त त्यो घटनामा कसैको पनि हताहत भएन, तर सोको जानकारी नेपाल सरकारसम्म पुग्यो । नेपाल सरकारले तुरुन्तै तिब्बत सरकारलाई धम्कीपूर्ण भाषामा ती ब्यापारीलाई १५ लाख रुपैयाँ क्षतिपूर्ति तथा दोषीलाई कारवाहीको माग राख्यो । यसको लगत्तै प्रधानमन्त्री रणोद्वीप सिंहले भारदारी सभा बोलाएर तिब्बतसँग युद्ध गरेमा देशले के-कति नाफा वा घाटा हुने विषयमा छलफल थाले ।

उता तिब्बत सरकारले नेवार ब्यापारीलाई क्षतिपूर्ति दिन नसकिने जानकारी पठायो । यता राज्यकोषबाट ४० लाख निकालेर युद्धको तैयारी थाल्यो । ४५ हजार सैनिक ७०० घोडा तथा २००० खच्चरसहितको युद्धटोली तैयार भयो । तिब्बत र नेपाललाई नजिकबाट नियालिरहेको चीनले १९४० को पौषमा दुइबीच मध्यस्तता गर्न थाल्यो । अन्ततः तिब्बत सरकारले तत्कालै ६ लाख आफ्नै राज्यकोषबाट र ४ लाख चीन सरकारसँगको ऋणबाट नेपाल सरकारलाई १० लाख बुझायो । यसरी अचानक भएको युद्धको सम्भावना ट¥यो ।

प्रस्तुत तस्बिरमा सोही युद्धको तैयारी समय टुँडिखेलको खुला मैदानमा २२ बटालियन सैनिक युद्धको तैयारीको लागि जम्मा भएको दृश्य देख्न सकिन्छ ।