डिल्ली अम्माई,
दमेक (बाग्लुङ)

लोक कल्याणको लागि आत्मत्याग गर्ने महापुरुषहरूमा बैदिक महर्षि दधीचिको नाम अत्याधिक आदरपूर्वक लिइन्छ । वृत्रासुर राक्षसबाट पीडित देवराज इन्द्र सहयोगको याचना गर्दै महर्षि दधीचिसँग जान चाहँदैनथे, किनकि इन्द्रले एकपटक दधीचिलाई अपमान गरेका थिए । त्रिदेवको भनाइअनुसार दधिचिको हाडबाट बनेको बज्रबिना वृत्रासुरको बध असम्भव थियो । किनकि उसलाई मार्न कठोर तपस्या वा श्रमबाट बज्रसमान बलियो ब्रह्म ऋषिको पवित्र हाड आवश्यक हुन्थ्यो । मानिन्छ कि त्यो कालमा ब्रह्मविद्याको ज्ञान संसारभर केवल महर्षि दधीचिसँग मात्र थियो । महर्षिले त्यो विद्या कुनै उपयुक्त पात्रलाई दिन चाहन्थे । स्वर्गका राजा इन्द्र ब्रह्मविद्या प्राप्त गर्नको लागि अत्याधिक इच्छुक थिए । दधीचिको दृष्टिमा कामुक र महत्वाकांक्षी इन्द्र ब्रम्हविद्याको लागि उपयुक्त पात्र थिएनन् । त्यसैले इन्द्रको अनुरोधलाई दधिचिले अस्विकार गरि दिए । दधीचिले उनको अनुरोधलाई अस्विकार गरेपछि इन्द्र रिसाए । त्यसपछि दधीचिलाई अन्य कसैलाई त्यो विद्या सिकाए मारिदिने धम्की दिएर स्वर्ग गए । महर्षिले पनि इन्द्रको चुनौतीलाई अस्विकार गर्दै उपयुक्त पात्र भेटिए ब्रह्म विद्या सिकाइदिने प्रतिउत्तर दिए ।

त्यो घटनाको केही समयपछि इन्द्रलोकबाट स्वर्गका चिकित्सक अश्विनीकुमारद्वय महर्षि दधीचिसँग ब्रह्म विद्या सिक्न आए । दधीचिले अश्विनीकुमार ब्रह्म विद्याको लागि योग्य पाए । उनले अश्विनीकुमारलाई इन्द्रसँग भएको सबै घटना बताए । इन्द्रको चुनौती थाहा पाएपछि अश्विनीकुमारले दधिचिको शीर छेदन गरी घोडाको शीर लगाएर अश्वमुखबाट ब्रहमविद्या सिके । इन्द्रले यो थाहा पाएर महर्षिको टाउको काटे । विख्यात चिकित्सक अश्विनीकुमारले तत्कालै महर्षिको असली शीर पहिलेको जस्तै गरेर लगाइदिए । त्यसपछि इन्द्रले देशद्रोहको आरोपमा दुवै अश्विनीकुमारहरूलाई इन्द्रलोकबाट निश्कासन गरिदिए ।

त्यहि कारणले इन्द्र दधीचिको अस्थिपन्जर माग्न चाहँदैनथे । देवलोकमा वृत्रासुर राक्षसको अत्याचार दिन–प्रतिदिन बढिरहेको थियो । केही सिप नलागेपछि देवराज इन्द्रले इन्द्रलोकको रक्षा र देवताहरूको भलाइको लागि देवताहरूसहित महर्षि दधीचिको शरणमा आउनै प¥यो । महर्षि दधीचिले इन्द्रलाई सम्मान गर्दै आँफूसँग आउनाको कारण सोधे । इन्द्रले महर्षिलाई आफू आउनाको सबै कारण बताए । तब महर्षि दधीचिले बिना कुनै हिचकिचाहट आफ्नो आस्थिपन्जर इन्द्रलाई दान दिन स्वीकार गरे । उनले समाधी लगाएर बसे र कामधेनु गाईलाई चाट्न लगाए । बिस्तारै शरीरको मासु सकिँदै गयो र अस्थिपन्जर मात्र बाँकी रह्यो । जसलाई देवलोकको हितको लागि समर्पित गरे र परोपकारको पराकाष्टापूर्ण ब्यवहारबाट प्रमाणित गरि देखाए । पछि दधिचिकै हाडबाट बनेको बज्रले वृत्रासुर राक्षसको बध भएको कुरा पुराणहरूमा पाइन्छ ।

भन्न खोजेको कुरा के भने, जब संसारको हितको कुरा आउँछ राज्य वा ब्याक्तिगत हित गौण हुन्छ । त्यस्तै जब देशको वा समुदायको हितको कुरा आउँछ तब ब्यक्तिको हित गौण नै हुन्छ । तर ब्यक्तिगत हित अगाडि आउन थाल्यो भने संसारमा अराजकता र स्वार्थ सिवाय केही रहँदैन । स्वार्थले गाँजेको समाजमा परोपकारको प्रकाशले आफ्नो प्रतिष्ठा अझै बढाइरहेको हुन्छ । संसारमा केही निःस्वार्थी महान् मान्छेहरू हिजो पनि थिए, आज पनि छन् र मानव सभ्यता रहेसम्म जन्मिरहने छन् ।

जन्मँदा न कोही आफ्नो हुन्छ न पराई । सबैलाई सन्तको आँखाले हेरिन्छ । सन्तका आँखा वा परम सनातनी आँखाबाट हेरिने हेराइ नै सृष्टिको सबैभन्दा सुन्दर हेराइ हो । अनपढ तर वैदिक उपचार पद्धतिको अपार ज्ञान भएका ब्यक्तिको बारेमा प्रेरणाको लागि लेख्नैपर्छ । घटना र विचारमा ‘दमेकका देवता हाम्रा मामा’नामक वृत्त प्रकाशित भइसकेपछि ती ऋषिमन भएका आधुनिक दधिचिको बारेमा अझै थप लेख्ने प्रेरणा मिलिरहेको छ । अहिलेसम्म नौ दशक काटिसकेका बाग्लुङ जिल्ला दमेकको कालापातलमा जन्मेका जयलाल सापकोटा त्यहि कोटीका परोपकारी वैद्य हुन् । उनको आयुर्वेदिक कलाबारे संसारले जान्न पाउनु जन–जनको नैसर्गिक अधिकार हो । आयुर्वेदिक उपचारका झन्डै ७० वर्षको सिङ्गो युग आफ्नो अद्भुत सेवाले उचाल्ने ती महावैद्यसँग कति यस्ता ज्ञान छन् जसलाई पुस्ता हस्तान्तरण जरुरी थियो । नेपालको वैदिक उपचार पद्धतिको लागि नेपाल वैद्यखानाले ती विधिहरू उनीमार्फत सिकेर नपालको मौलिक चिकित्सा पद्धतिको विकासलाई अझै विकसित बनाउन सक्थ्यो । तर, त्यता सम्बन्धित निकायको अझैसम्म ध्यान गएको देखिँदैन । त्यसको बारेमा उहाँ जीवित छँदै उहाँसँग गरिएको महत्वपूर्ण कुराकानीसहित नागरिक समाजमा कसै न कसैले चासो लिनु आवश्यक छ भनेरै प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको हो ।

आयुर्वेदिक औषधि विज्ञानको प्रयोग, विकास र उत्पादन विधिबारे सोधिएको एक जिज्ञासामा ९४ वर्षीय वैद्य जयलाल सापकोटा भन्नुहुन्छ, ‘हरेक जडिबुटी संकलनको एक विशेष मुहुर्त हुन्छ । त्यो औषधिमा औषधीय गुणको विकास हुन समय लाग्छ । जसरी एउटा मकैको घोगा लाग्दैमा दाना लागेको सम्झेर त्यो घोगा भाच्यौँ भने काम लाग्दैन, औषधि पनि त्यस्तै हो । वैद्यहरूले कुन औषधि कहिले भण्डारण गर्ने भनेर हमेसा हेक्का राख्छन् । ठुला दबाइहरू मध्ये केही अँधेरी रातमा टिपिन्छ । अँधेरी रातमा ती दबाइले छाडेको प्रकाशको कारणले चिनिन्छ । कुनै दबाइ जेठको उज्याली पक्षमा चन्द्रमाको प्रकाशमा टिपिन्छ । ती औषधिका फूलहरूमा चन्द्र प्रकाशमा धुवाँ निस्केको देखिन्छ । त्यो जडिबुटी नफुली खन्नु हुँदैन । कुनै औषधिको भालेमा मात्र औषधीय गुण हुन्छ, कुनै औषधिमा पोथीमा त्यो गुण हुन्छ । कुनै च्याउहरू जडिबुटी हुन्छन् जस्तो यार्सागुम्बा ।

गुर्जो तामातत्व बढी भएको निलो हुन्छ, क्षारीयतत्व बढी भएको रातो र आइरनतत्व बढी भएको कालो गुर्जो पनि दुर्लभ औषधि हो । कालो गुर्जो अँधेरीमा राति त्यसको पाचन प्रक्रिया शुरु भएको बेला खनेमा प्रभावकारी हुन्छ । ‘औषधि जतिखेरसुकै नटिप्न सुझाव दिँदै उहाँले औषधिमा प्राकृतिक गुण विद्यमान हुन पनि समय लाग्ने र कुसमयमा टिपेको औषधिले काम नगर्ने बताउनुभयो ।’ औषधिले केवल अनुभवी वैद्यलाई मात्र चिन्दछ, औषधिको प्राकृतिक मुहुर्तमा म घुम्तेको लेकमा १५ दिन र गाजा लेक एक हप्ता लगाएर औषधि सङ्कलन गर्दथेँ । केही औषधि चौरासेतिर र केही हाम्रै वरपर पनि पाइन्छन् । ठुलो दबाई लिन प्रायः घुम्टे जानु पर्दथ्यो । कुनै जेठको शुभ मुहुर्तमा फुल्दछ र मुहुर्त सकिएपछि फुलसँगै बोट पनि मर्दछ ।

उनले भन्दै गए, ‘मैले पनि गुरुहरूबाटै संकलन र प्रयोगविधि सिकेको हुँ । केही प्रयोगबाट पनि सिकेँ । गुरुहरू धेरै हुनुहुन्थ्यो । आफूले जीवनभर सेवा गरेँ तर मैले निःशुल्क वैदिक उपचार पद्धतिअनुसार परोपकार गर्ने उपयुक्त पात्र नै भेटिनँ । जनावरको रोग पहिचान र उपचारविधिबारे म आफैले विकास गरेका सुत्रहरू छन् । उपचार विधिमा उमेर तौल आदिले प्रभाव पार्दछ । जुन प्रयोगकै शिलसिलामा ज्ञान हुँदै जान्छ ।’

‘वैद्यले समुन्द्रझैँ समभाव राख्नुपर्छ । सबैको प्राणको रक्षा गर्नु नै वैद्यको धर्म हो । वैद्यको लागि देश, काल, वर्ग, जातको भेद हुनु हुँदैन । वैद्यको न कोही मित्रु हुन्छ न त शत्रु । सबै परिवारजस्तै समान प्रिय हुनुपर्छ । रावणकालमा लंकाका महान् वैद्य सुषेण जसले आफ्ना राजाका शत्रु लक्ष्मणलाई बचाएका थिए । त्यस्तै राजा भरतले राजामा हुने सुयोग्य गुण आफ्ना छोराहरूमा नदेखेपछि नागरिकमध्येबाट राजा चुनेका थिए । त्यसै सार्वजनिक जीवनमा भएकाहरूले समुहको स्वार्थलाई केन्द्रमा राखेका नजिरहरू संसारभरी प्रशस्त पाइन्छन् । राजाको देश सेवा नै प्रधान धर्म हो भने एक स्वास्थ्यकर्मीको उपचार गर्नु नै मुख्य कर्तब्य हो ।’

‘सुषेण बैद्य र राजा भरत जस्तो समभावी गुणसम्पन्न पात्रमा मात्रै युद्ध शिक्षा तथा चिकित्सा विद्या प्रदान गर्नुपर्छ । आयुर्वेदिक विद्या सिक्नका लागि कम्तीमा ५ वर्ष लाग्छ । राज्यले चाह्यो वा उपयुक्त पात्र भेटियो भने अझै केही शिक्षा हस्तान्तरण गर्न सकिन्थ्यो जस्तो लाग्छ । तर अहिले धेरै बुढो भएँ त्यसैले कान कम सुन्छु, हिँड्न अलिक गाह्रो हुन्छ । मेरो उर्जाशील कालमा सय दिनमा दश दिन पनि परिवारलाई दिन सकिनँ । परिवारलाई पनि विस्तारै बानी पर्दै गयो । सबै समय समुदायलाई दिन सक्ने मान्छे भेट्टाउन एकदम गाह्रो हुन्छ ।’

‘यो ज्ञान सुयोग्य मान्छेलाई हस्तान्तरण गर्ने चाहना थियो । समय दिन सक्ने पवित्र सोच भएको शिष्य अझैसम्म पाएको छैन । अयोग्य शिष्य प¥यो भने अस्वस्थामाको जस्तो हाल हुन्छ । हस्तिनापुरका राज गुरु दोर्णचार्यले आफ्नो पुत्रमोहमा फसेर अस्वस्थामालाई ब्रमास्त्रको शिक्षा दिए, जसको परिणामले झन्डै पृथ्वी ध्वस्त हुन पुगेको थियो । त्यसैले पराजित हुँदा समेत प्रकृतिलाई सम्मान गर्ने, परोपकारी, दयावान र सन्त भाव भएको ब्याक्ति चिकित्सा विद्याका लागि आवश्यक हुनुपर्छ भनिएको हो ।’

‘औषधि चिनेर मात्र हुँदैन, मात्रा मिलाएर ख्वाउन सकिएन भने मान्छेलाई काम गर्दैन । ठुलो दबाइ थोरै बढी भयो भने मान्छे तुरुन्तै मर्दछ । कतिपय झोल बनाएर मिलाउनु पर्छ, कतिपय धुलो बनाएर सेवन गर्नुपर्छ र केही बोधोझैँ मुखमा छाप्ने दबाइ पनि हुन्छन् ।’

‘संजीवनी पनि जडिबुटी हो, भनिन्छ त्यो धेरै जडिबुटीको मिश्रणबाट बन्दछ । जसमा आवश्यक मात्रा मिलाएको हुनु पर्छ । संजीवनीले रोगका चक्रलाई उल्टो दिशाबाट ध्वस्त पार्छ । शरीरको एक जीवित कोष मर्दा १० कोष निर्माण गर्ने औषधि भएकोले मृत संजीवनी भनिएको हो । यसले जीवित कोषलाई पुनर्जीवित गरिरहने भएकोले मान्छे नमर्ने बनाउन सक्छ । सृष्टिको नियमविरुद्ध हुने भएकोले मृत संजीवनी औषधिको सुत्र शुक्राचार्य जस्ता यो विद्याका ज्ञाताहरूले पुस्ता हस्तान्तरण गरेनन् ।’

उहाँको भनाइअनुसार जंगलमा भएका प्रकृतिप्रदत्त हरेक औसधीहरूको अथाह सम्मान आवश्यक छ । एक वैद्यले औषधिको जरा प्रयोग गरेपछि एक जरासहित त्यो औषधि त्यही सारिदिनु पर्छ वा पूरै उखेल्नु हुँदैन । काण्ड प्रयोगमा एक काण्ड छोडिदिनु पर्छ । त्यसो गरियो भने अर्को वर्ष त्यही स्थानमा औषधिले वैद्यलाई पर्खेर बसेको हुन्छ र दुर्लभ औषधिहरू लोप हुँदैनन् । कालो गुर्जो अत्यन्त दुर्लभ औषधि हो । त्यसले शरीरमा भएका ३३ थरिका गुलिया, अम्लिय रोगहरूलाई निवारण गर्छ । उहाँका अनुसार मध्येपहाडी जंगलमा पाइने दम्दमे सुक्ष्म जीवप्रतिरोधी, क्याल्सियम र फस्फोरसयुक्त जडिबुटी जसले काटेको घाउमा संक्रमण हुन दिँदैन । त्यस्तै प्राकृतिक रूपमा पहराको रसानमा पाइने दंकेर्ना यस्तो जडिबुटी हो, जसले रोगको अवधि हेरेर पन्ध्र दिनदेखि दुई महिनासम्म सेवन गरेमा अल्सर, क्यान्सर, आन्द्रा र आमासयाको इन्फेक्सन र सुगर रोगलाई ठिक पार्छ । यो त्यस्तो औषधि हो जसलाई न त नर्सरीमा उमार्न सकिन्छ न सारेर सर्दछ । यो चुन डुंगाको पहरामा बढी फैलिन्छ । सिलाजित पोटासिय र सरिरलाई चाहिने खनिज तत्वहरूको स्रोत हो ।
अन्त्यमा, उहाँले ‘कलियुगका मान्छेहरू धेरै अवगुणी, स्वार्थी र दानवीय प्रवृत्तिका भएकोले संसारले दुःख पाएको’ बताउनुभयो ।

‘जीवनमा तीन पटक बसाई सरेँ । मैले परोपकारको रथ कहिल्यै छोडिनँ, हाकिरहेँ । मलाई कालापातलबाट लामखोरिया बसाइँ सर्दा त्यस्तो केही भएन । लामखोरियामा ३१ सालमा ठुलो पैह्रो आयो । घरको आँगनसम्मै खसाल्यो । कहालीलाग्दो थियो त्यो रात । अब यहाँ केटाकेटी राख्न हुन्न भन्ने लागेर भुसालबासे जिम्मालको घर किनेर केटाकेटी सारियो । फटाहा परेछन्, किनेपछि धुरीखाँबो र बारीमा भएका सुन्तलाका बुटा मैले बेचेको छैन भनेर झगडा गरे । राम्जाली काण्ड सम्झेँ, डर लाग्यो र धुरी खाँबो उखेलेर लान दिएँ । धेरै समयसम्म मैले किनेको बारीका सुन्तला उनले टिपेर खाए । संसारमा किनेका घरको धुरीखाँबो समेत लुट्ने विचित्रका फटाहा पनि बनहुँमा थिए भन्दा अहिले जग हाँस्छ । उनको घरमा समेत पुगेर धेरै पटक बालक, वृद्ध तथा वस्तुभाउको निःशुल्क उपचार गरेको छु । त्यसैले ममा भएको कुनै पनि नकारात्मक सोच मेरो वैदिक सनातनीय सेवाभावको महासागरमा डुबेर तुरुन्त आत्महत्या गर्दछ । अनि सेवाको दौडमा रातो, सेतो, निलो, पहेँलो, हरियो र कालो केही पनि देख्दिनँ, संसार पानीजस्तै सङ्लो देखिन्छ ।’