राज्य बक्री भएका बेला नागरिकले देखेको सपना ‘साकार’ भए पनि विपना ‘साकार’ हुन मुस्किल पर्दोरहेछ । काभ्रेपलाञ्चोकनिवासी एक नागरिकले सपनामा जे देखे विपनामा त्यही भेटे, तर विपनामा भेटिएको यथार्थलाई आकार दिने मौकाचाहिँ उनले पाएनन् ।

उनी अर्थात् श्रीकृष्ण धिमालले राति सपनामा बारम्बार एउटै दृश्य देखे, सेता सर्पहरू पाँचखालको निश्चित ठाउँमा झुम्मिएको । नागसमेत भनिने सर्पहरू ठूलो रूखको फेदमा झुम्मिने र बालबालिकाहरूले तिनलाई दही, दूध खुवाउने गरेको सपना बारम्बार देखेपछि श्रीकृष्णले एक दिन सोही ठाउँमा पुगेर खन्न (उत्खनन गर्न) थाले । एकैछिनको खनाइमा उनले प्राचीन मानाङ्क (सिक्का) सहित माटोका गाग्रा भेटे । त्यसरी भेटिएको सिक्का लिएर उनी काठमाडौंको छाउनीस्थित सङ्ग्रहालयमा पुगे । त्यहाँ पुगेपछि उनले आफूले फेला पारेका सिक्का (मानाङ्क) हरू मानदेवकालीन (अर्थात् लिच्छविकालीन) भएको जानकारी पाए ।

पाँचखालमा कुनै राजाको भव्य दरबार भएको चर्चा धेरैअघिदेखि नै चल्दै आएको भए पनि सत्यतथ्य बुझ्ने तत्परता श्रीकृष्णभन्दा अघि कसैले पनि लिएका थिएनन् । प्राचीनकालमा पलाञ्चोक नामको शक्तिशाली राज्य भएको र राजाको दरबार तथा रानीपोखरीसमेत पाँचखालमा रहेको कहावतलाई साकार तुल्याउन श्रीकृष्ण सक्रिय भए । उनले पाँचखाल क्षेत्रमा उत्खननका लागि २०७४ सालको जेठ महिनामा पुरातत्व विभागमा निवेदन दिएकोमा दुई वर्षपछि २०७६ जेठमा विभागले प्रारम्भिक उत्खनन शुरु गऱ्यो । श्रीकृष्ण धिमालले सपनामा देख्ने गरेकामध्ये एक पीपलको बोटलमुनि खन्न लगाउँदा त्यहाँ दरबारको भग्नावशेष भेटियो ।

पाँचखाल नगरपालिका– ७ को थाठापाखा माल्टार भन्ने ठाउँमा दरबारको भग्नावशेषका साथै प्राचीन इँटा, ढुङ्गाका माला, शिवलिङ्ग, शालीग्राम, ४२ इञ्चको गाह्रो र कोठा भेटिएको हो । दरबारबाट एक सय मिटर पूर्व पाँचसय भन्ने ठाउँमा कनिकेश्वर महादेवको मन्दिरसम्म पानीको प्राचीन कुलो गएको पनि फेला परेको छ । पुरानीको कुवादेखि श्रीराम पाटीस्थित किटिनीको चौरसम्म करिब डेढ किलोमिटर कुलो गई रानीपोखरीमा पानी झारेको र काङ्गियोको कुवादेखि किटिनीको चौरसम्म पानीको अर्को प्राचीन कुलो पनि देखापरेको छ ।

फेला परेका लिच्छविकालीन सिक्कामा एकातिर सिंहको आकार तथा अर्कापट्टि ‘भोगिनी’ लेखिएको, अर्को प्रकारका सिक्कामा कामधेनुगाई र सिंहअङ्कित भएको, त्यस्तै अर्को प्रकारमा कुवेर र कामधेनु गाई तथा अर्कोमा पन्छी र सिंह चित्राङ्कित भएको पाइएको छ ।

पलाञ्चोक राज्य शक्तिशाली रहेको र त्यहाँ राज गर्नेहरूमध्ये राजा शक्तिसिंह रामबर्धनलाई चिनियाँ बादशाहले पत्राचार गरेको व्यहोरा इतिहासमा पढ्न पाइन्छ । अहिले उत्खनन गर्दा इतिहासलाई पुष्टि गर्ने सामग्रीहरू फेला त परेका छन्, तर त्यसलाई थप अध्ययन, अनुसन्धान, उत्खनन र संरक्षण गर्न न पुरातत्व विभगाले तत्परता लिएको छ, न स्थानीय तह र केन्द्र सरकारले नै चासो देखाएको छ । कसैले पनि चासो नदेखाएका कारण विभिन्न इँटाभट्टाहरूले पुरातात्विक सम्पदा नास गर्दै गएका छन् भने स्वयम् श्रीकृष्ण धिमालले पनि आफूले सपनामा देखेका अन्य ठाउँहरूमा उत्खनन गराउने जाँगर चलाएका छैनन् । तथापि सरकारी साथ र विश्वास पाए पाँचखाल क्षेत्रको पुरातात्विक स्थान पहिचान गरी तिनको संरक्षणमा सक्रिय रहने इच्छा श्रीकृष्णले राखेका छन् ।

२०४५ सालको भाद्र कृष्ण जन्माष्टमीका दिन पाँचखालमा जन्मिएका श्रीकृष्ण धिमालले वाणिज्यशास्त्रमा स्नातक तह उत्तीर्ण गरेका छन् । १४ वर्षको उमेरमा माओवादीमा लागेका उनी अखिल क्रान्तिकारीको कार्यबाहक जिल्ला अध्यक्षसमेत बनेका थिए । पार्टीलाई थाहै नदिई २०६८ सालदेखि रामकृष्ण मिसनमा आबद्ध उनले माओवादी पार्टी हिन्दूधर्म संस्कृतिविरुद्ध ज्यादा लागेपछि २०७१ सालमा उक्त पार्टीसँगको आबद्धता तोडेका छन् । रामकृष्ण मिसनको सदस्य र रामकृष्ण सेवा आश्रमको अध्यक्षका रूपमा श्रीकृष्ण यतिबेला समाजसेवामा सक्रिय छन् । यिनै श्रीकृष्णले सपना देखेका आधारमा पुरातात्विक ठाउँहरूको पहिचान गरेका छन् ।