• बबिता बस्नेत

समयबारे धेरैले धेरै कुरा भनेका छन्, त्यसमध्ये दार्शनिक प्लेटोको भनाइ छ, ‘टाइम इज मुभिङ इमेज अफ रियालिटी अर्थात् समय वास्तविकताको चलायमान चित्र हो ।’ अल्बर्ट आइन्स्टाइनको विचारमा समय भ्रम हो । उनले भविष्य भन्ने कहिल्यै आउँदैन पनि भनेका छन् । त्यसो त धेरैजसो भनाइ परिस्थितिजन्य हुन्छन् । ‘लाइफ इज ब्युटिफुल’ भन्ने भनाइ पपकर्नका साथमा सिनेमा हेरिरहेका युवायुवतीलाई त लागू होला, तर जिन्दगीमा ठूलो आँधी चलेको महसुस गरिरहेको मानिसलाई लागू हुँदैन । तर, समयबारे आइन्स्टाइनले भनेको भविष्य कहिल्यै आउँदैन भन्ने कुरा भने अहिलेसम्म लागू भइरहेको छ ।

यही कहिल्यै नआउने कुराको नाममा मानिसहरू तँछाडमँछाड गरिरहेका छन् । भविष्यमा यस्तो गर्ने, उस्तो गर्ने भनेर सोच्दासोच्दै सहज वर्तमान बाँच्नै नपाई मानिसको समय बितिरहेको हुन्छ । वर्षौंदेखि भविष्यका लागि देखेको सपना पूरा भए पनि नभए पनि वर्तमानमै समय सकिन्छ । जब कुनै मानिसको मृत्यु हुन्छ अनि हामी भन्छौँ– यति नै समय लिएर आएको रहेछ या उसको समय सकियो । आएको पनि समय, गएको पनि समय । आउँदै छ जस्तो लाग्ने पनि समय, जाँदै छ जस्तो लाग्ने पनि समय । जन्मिँदाको पनि समय, मर्दाको पनि समय । यही समय हो जहाँ हामी जन्मन्छौँ, यही समय हो जहाँ हामी हुर्किन्छौँ र आफ्नो जीवनका विविध पाटा बिताउँछौँ, यही समय हो हामी मर्छौं । अनि यही समय हो हामी बाँचिरहेका छौँ ।

यही समय हो जहाँ हामी जन्मन्छौँ, यही समय हो जहाँ हामी हुर्किन्छौँ र आफ्नो जीवनका विविध पाटा बिताउँछौँ, यही समय हो हामी मर्छौं । अनि यही समय हो हामी बाँचिरहेका छौँ ।

समयलाई संस्कृतमा ‘काल’ भनिन्छ । कालको अर्थ अँध्यारो र मृत्यु पनि हो । कसैको मृत्युपछि हामी कालले लग्यो या कालगतिले मऱ्यो पनि भन्ने गर्छौं । कालगतिको अर्थ समयको गति हो । काल तीन प्रकारका हुन्छन् भनेर त हामीले सानो छँदै पढेको हो, भूतकाल, वर्तमान काल र भविष्य काल । समयलाई विभाजित गर्ने क्रममा विगत, वर्तमान र भविष्य भनिएको हो । समयबारे बुझ्न ब्रह्माण्डलाई बुझ्ने कोसिस गर्नुपर्ने हुन्छ । जुन कुरा एउटै जुनीमा गर्न कठिन छ, कोसिससम्म गर्ने हो । समयको विभाजनलाई बुझ्न ‘अहिले कति बज्यो’ भन्ने कुरा धेरै सतही हुन्छ, तर वर्तमानलाई व्यवस्थापन गर्न घडीले सहयोग भने गरेको छ । केलाई कति समय भन्ने, कहिलेदेखि गणना गर्ने ? युग, शताब्दी, वर्ष, महिना, हप्ता, दिन, रात, साँझ, बिहान, घन्टा, मिनेट, सकेन्ड कसरी हेर्ने ?

पूर्वीय दर्शनले समयलाई चार युगमा विभाजित गरेको छ, सत्ययुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग र कलियुग । सत्ययुग १७ लाख २८ हजार वर्षको थियो भन्ने छ । त्रेतायुग १२ लाख ९६ हजार, द्वापरयुग ८ लाख ६४ हजार र कलियुग ४ लाख ३२ हजार वर्षको । श्रीमद् भागवत गीता समयको कुरा उल्लेख भएको अहिलेसम्मकै उत्कृष्ट दस्ताबेज मानिन्छ । जसमा समयलाई विभिन्न पक्षबाट विलेषण गरिएको छ । संभवामी युगे युगे भनेर कृष्णले हरेक युगमा म हुन्छु भनेका छन् । गीतामा कृष्णले म नै सर्वोपरी हुँ भनेको कुरालाई लिएर कतिपय आलोचकहरूले हिन्दूधर्मका देवताले आफूबाहेक अरू कोही छैन भन्छन्, धर्ममा मपाईं मात्रै हुन्छ ? भनेर आलोचना गरेको पनि पाइन्छ, तर कृष्णको ‘म’को अर्थ मपाईं नभई समय हो भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ । यदा यदा ही धर्मस्यदेखि संभवामी युगे युगेसम्मको श्लोकले जबजब अन्याय हुन्छ त्यहाँ म हुन्छु भनेको छ । हुन पनि हाम्रै देशमा पनि अहिलेसम्म जति पनि परिवर्तन भएका छन् तिनलाई यदा यदा ही धर्मस्यसँग जोडेर हेर्न सकिन्छ, मिल्छ ।

यो संसार जति बुझ्यो त्यति अनौठो छ । यावत् कुरालाई थाँती राखेर समयलाई मात्रै हेर्दा दिन–रातको विभाजन किन र कसरी भयो होला ? भनेर अचम्म लाग्छ । यस्ता कुरा जति बुझ्न खोज्यो झन् रहस्यमयी लाग्छन् । बुझ्नै नखोजी अघि बढ्दा पनि जिन्दगी एक दिन सकिन्छ नै जसरी हामीले फेरिरहेको सास अक्सिजन हो भनेर थाहै नपाई कतिले यो संसार छोडेर गए कुनै हिसाबकिताब छैन । ब्रह्माण्ड, शरीर र समयबीच ठूलो तालमेल छ । ६० मिनेटको एक घन्टा हुन्छ, हाम्रो मुटुको धड्कन पनि एक मिनेटमा ६० पटक धड्किन्छ भन्ने छ ।

हामीले चाहेर पनि सबै आज एकनास हुँदैनन् । हामीले समय बदलियो भन्ने गरे पनि समय एकनास छ, घटनाक्रम र पात्रहरू चलायमान छन् । भोलिका लागि भनेर जति ठूलो तयारी गरे पनि हाम्रो जीवनमा भोलि कहिल्यै आउँदैन ।

ब्रह्माण्डको समयको गति र मानिसको शरीरका अङ्गहरूको गतिबीचको तालमेल अनौठो छ । घाम झुल्किएर कहाँ पुग्यो बादल लागेको बेला हामीलाई थाहा नहुन सक्छ, साथमा घडी नभएका बेला कति बज्यो भनेर हामीलाई जानकारी नहुन सक्छ । तर, कति बेला खाना खाने, कति बेला पानी खाने, कति बेला सुत्ने, कतिबेला दिसापिसाबलगायतका कुराको समय हाम्रो शरीरले थाहा पाइरहेको हुन्छ । साथमा घडी नभएर हामीलाई अरू कुरामा फरक पर्ला, तर हाम्रो शरीरलाई फरक पर्दैन । शरीर आफैंले घडीको रूपमा सबै काम गरिरहेको हुन्छ ।

कहिलेकाहीँ आफू बिहान चाँडै या नियमितभन्दा बाहिरको समयमा उठ्नु छ भने ठ्याक्क त्यही समयमा ब्युँझिइन्छ, जुन समयमा विगतमा कहिल्यै ब्युँझिने गरिएको थिएन । यसको अर्थ माइन्ड र शरीरको सम्बन्ध पनि वैज्ञानिक छ, जसबारे हामीले खासै सोचेका हुँदैनौँ । माइन्ड र शरीरको सम्बन्धबारे कहिलेकाहीँ हामीले ठान्ने बिरामीलाई लिएर पनि अन्दाज गर्न सकिन्छ । आज मलाई गाह्रो भइरहेको छ भनी अल्छी गऱ्यो भने शरीर पनि आलस्य हुँदै जान्छ र साँच्चिकै बिरामीझैँ भइन्छ । तर, त्यस्तै अवस्थामा होइन मलाई के भएको छ र ? यो सानोतिनो कुरा हो भनेर सोच्यो भने त्यो आफैँ हराएर जान्छ । यसको अर्थ माइन्डले निर्देशन गरेको कुरालाई शरीरले साथ दिन्छ भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

ब्रह्माण्डमा औंसी पूर्णिमा, दिनरात भएझैँ मानिसको जीवनमा पनि हाँसो, खुसी, दुःखसुख, पीडा हुन्छन । हामी खुसी भए पनि समय बित्ने हो, दुःखी भए पनि बित्ने हो । फरक यत्ति हो कि दुःखका दिन र रातहरू लामा र सुखका छोटा लाग्छन् । घामको प्रकाश र न्यानोपन त उही हो, तर आपत्विपत्का दिनमा आङमा न्यायो घाम लागेको महसुस हुँदैन ।

समय बलवान् छ, कृष्णदेखि प्लेटो, आइन्स्टाइन हुँदै आफ्नै बुबाआमासम्मले भनेको कुरा यही हो । भविष्य भन्ने कुरा यो जुनीमा आउँदैन, तर विगतको रिफ्लेक्सन नै वर्तमान हुने हुँदा वर्तमान राम्रो बनाइरहन सधैँ राम्रो काम गर्नुपर्ने हुन्छ । राम्रोको अर्थ आफू सन्तुष्ट हुने मात्र होइन अरूलाई दुःख नहोस् भन्ने पनि हो । आज राम्रो गरे भोलि राम्रो हुने हो । आज नराम्रो गरेर राम्रो भोलिको कामना गर्न मिल्दैन । जिन्दगीमा ‘आज’ सबैभन्दा महत्वपूर्ण छ, मानिसको जीवनमा आज नै विगत हो र आज नै भोलि पनि हो । वास्तविकताचाहिँ के हो भने हामीले चाहेर पनि सबै आज एकनास हुँदैनन् । हामीले समय बदलियो भन्ने गरे पनि समय एकनास छ, घटनाक्रम र पात्रहरू चलायमान छन् । भोलिका लागि भनेर जति ठूलो तयारी गरे पनि हाम्रो जीवनमा भोलि कहिल्यै आउँदैन ।