– दीपेन्द्र पाण्डे

राणाहरूको मुख नै कानुन भएको शासनलाई नीति–नियम, कानुन र संविधानबाट मुलुक चलाउनुपर्छ भन्ने मूल मुद्दालाई स्थापित गर्न बीपीले नेपाली काङ्ग्रेस नामको एउटा ‘घडी’ बनाए । त्यो घडीमा उनले प्रजातन्त्र, राष्ट्रियता र समाजवाद नामको ब्याट्री फिट गरिदिए । बीपीले निर्माण गरेको मजबुत ब्याट्रीजडित घडी जस्तोसुकै परिवेशमा जीवित रह्यो । प्रतिबन्धको मारमा परेको सो घडी हिलो, धुलो, मैलोदेखि जेलनेल र दमनमा पनि चलिरह्यो । तर, विडम्बना ! आज यो घडीले ठीक समय देखाउन छोडेको छ । आखिर बीपीले हालेको ब्याट्री कसरी ड्यामेज भयो ? के यो अब मर्मतसम्भार हुन नसकी कवाडीखानामै जान्छ त ? यी सवालमा मन्थन हुनु सान्दर्भिक होला ।

विश्व–राजनीतिमा अनेकौँ यस्ता ‘घडी’ बनिसकेको बीपीकालीन समयमा नेपाल भने कुवाको भ्यागुताजस्तो थियो भन्ने इतिहास पढ्दा थाहा लाग्छ । विश्वले दुई–दुईवटा महायुद्ध लडिसकेको समयमा नेपाल चाहिँ राणाहरूको लहडबाजीमा चल्दै गरेको बीपीले सहन सक्ने कुरै भएन । फलस्वरूप नेपालले पचाउन सक्ने राजनीतिक प्रणाली देशमा स्थापित गराउनु तत्कालीन समयमा फलामको च्युरा चपाएसरह नै थियो । उनले समयको पदचापलाई बुझे, चिने र आफ्नैपनको मौलिक घडी नेपाली काङ्ग्रेस बनाए । घडी बनाउन त सफलता पाए, तर दम दिने बनाउने कि अटोमेटिक ब्याट्री राख्ने भन्ने सवालमा धेरै दुःख पाए । अन्ततः तत्कालीन समयको चुनौती, टंकप्रसाद, मातृका र सुवर्णशमशेरलाई पन्छाउँदै प्रजातन्त्र, राष्ट्रियता र समाजवादको ब्याट्री फिट गर्न सफल भए । यही शक्तिको साथ नयाँ घडी पहिलो संसदीय निर्वाचनमा कमाल गर्न सफल भयो ।

बीपीले घडी बनाए । जनतालाई देखाए । जनताले मन पराए । तर, उनको घडीको शक्तिलाई तत्कालीन समयमा छिमेकी देश र आफ्नै राजाले मन पराएनन् । फलस्वरूप घडी बिगार्ने अनेकौँ षड्यन्त्र रचियो । आफ्नै साथीदेखि देशी–विदेशी शक्तिद्वारा घडीमाथि प्रहार गरियो । समयअनुसार चल्न नदिने काइदास्वरूप बीपी र उनको घडीमाथि प्रतिबन्ध लगाइयो । बीपीको घडीलाई आममानिसलाई समय देखाउने अवसरबाट वञ्चित गरियो, तर घडी जनताको मन–मन्दिरमा चलिरह्यो । बीपीमाथि विभिन्न मानिसमार्फत घडीको प्रभाव न्यून गर्न भनियो । आफ्नो व्यक्तिगत फाइदाअनुसार अगाडि बढ्न सयौँ लालचका पोका फालियो । उनी टसमस भएनन । नौ वर्षको जेल बसाइपछि उपचारको निम्ति भन्दै जेलबाट मुक्त गर्दै भारत निर्वासित गरिए । उनी भारत पलायन भए जरुर, घडी भने नेपालमै छोडेर ।

बीपी दूरद्रष्टा थिए साथै राष्ट्रवादी पनि । तत्कालीन समयमा उनको राजनीतिक उचाइ एसिया महादेशमा गिनेचुनेको नेताहरूकै हाराहारीमा पर्दथ्यो । उनले नेपालको भू–बनोट र भू–राजनीतिको गहिरो अध्ययनपश्चात् आफूनिर्मित घडीमा ब्याट्री फिट गरेका थिए । फलस्वरूप उनले सक्रिय राजतन्त्रलाई स्वीकार नगर्ने तर राजसंस्थालाई सम्मानित स्थान दिने हेतुले प्रजातन्त्रलाई रोजे । उनले चाहेको भए गणतन्त्रभित्रको प्रजातन्त्र पनि रोज्न सक्थे । उनी जागे, तर हौसिएनन् । बीपीनिर्मित घडीको ब्याट्री फेर्न गरिएका तमाम कोसिसलाई बेवास्ता गर्दै आफ्नो विचार, दर्शन र सिद्धान्तको निम्ति उनले भोगेको तमाम सङ्घर्षका कहानीहरूले आज पनि बीपीका समर्थक, शुभेच्छुक र कार्यकर्तालाई ऊर्जा मिलिरहेको छ भन्न पङ्क्तिकार कन्जुस्याइँ गर्दैन ।

बीपी दूरद्रष्टा थिए साथै राष्ट्रवादी पनि । तत्कालीन समयमा उनको राजनीतिक उचाइ एसिया महादेशमा गिनेचुनेको नेताहरूकै हाराहारीमा पर्दथ्यो । उनले नेपालको भू–बनोट र भू–राजनीतिको गहिरो अध्ययनपश्चात् आफूनिर्मित घडीमा ब्याट्री फिट गरेका थिए । फलस्वरूप उनले सक्रिय राजतन्त्रलाई स्वीकार नगर्ने तर राजसंस्थालाई सम्मानित स्थान दिने हेतुले प्रजातन्त्रलाई रोजे । उनले चाहेको भए गणतन्त्रभित्रको प्रजातन्त्र पनि रोज्न सक्थे । उनी जागे, तर हौसिएनन् ।

बीपीलाई प्रताडित गर्नेहरूले स्वदेशमा मात्र होइन विदेशमा समेत आफ्नो मिसन जारी राखे । भारत प्रवासको दौरान बीपीमाथि असङ्ख्य प्रलोभन, धम्की र दबाब दिइएको उनको दस्ताबेज पढ्दा थाहा लाग्छ । विभिन्न कारणले भारतबसाइ कठिन बन्न थालेपछि राष्ट्रियताको निम्ति आफ्नै माटोमा मर्ने प्रणकासाथ ०३३ साल पुस १६ गते मेलमिलापको नीति लिँदै बीपी स्वदेश फर्किए । जीवनमा आफूले पाउने सबै व्यक्तिगत फाइदालाई लत्याउँदै जीवनकै जोखिम मोल्दै बिरामी शरीर लिएर देश, जनता, प्रजातन्त्र र राष्ट्रियताको निम्ति नेपाल फर्किने उनको साहसिक निर्णय कति दूरगामी महत्वको रहेछ, बिस्तारै खुल्दै छ । सुगौली सन्धिपछि कमजोर अवस्थामा पुगेको, पु¥याइएको नेपालको राष्ट्रियतामा स्वयम् उनकै चेलाहरू कथित रूपले व्यक्तिगत फाइदाको निम्ति संलग्न पाइएको अवस्थाले बीपीनिर्मित घडीको आयु सक्ने कारण त बनिरहेको छैन ? सबाल गम्भीर छ ।

नेपाली राजनीतिमा आन्तरिक कारण कम बाह्य प्रभावले ज्यादा महत्व राख्ने अनेकौँ प्रमाण हरेक दश वर्षमा ल्याइने राजनीतिक अस्थिरता हेर्दा थाहा लाग्छ । आन्दोलनको उपलब्धि भन्दै जनतामा छर्ने भ्रमलाई लिखित गर्ने बेलामा जस्केलाबाट छिराइने एजेन्डाको कारण भित्रेका उपलब्धि आज देशको निम्ति घाँडो बनिरहेको सर्वविदितै छ । प्रजातन्त्रप्रतिको अधिक निष्ठाको कारण पञ्चायतको ठाडो बदमासी जनमतसङ्ग्रहको धाँधलीपूर्ण नतिजालाई समेत स्वीकार गर्ने बीपी निष्ठा लोकतन्त्रपछिको निर्बाचनमा समेत मतपत्र च्यात्नेको साक्षी बस्न पुग्ने अवस्था आउनुको अर्थ उनको घडीमा फिट गरिएको ब्याट्री उनकै कार्यकर्ताको कारण सकिँदै छ भन्नुपर्ने देखिँदै छ ।

तमाम प्रलोभन, हजारौँ धम्की र छिमेकी मित्रहरूको कोपभाजनबाट जोगाउँदै क्यान्सरले गलित बनाएको शरीर छोड्ने बेलामा चुस्त–दुरुस्त अटोमेटिक घडी गणेशमान, कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई जिम्मा लगाए । केवल निष्ठा, त्याग र सिद्धान्तको जगमा राजनीति चल्ने समयमा बीपी घडीको महत्व आमजनताको पहुँचमा नरहे पनि राजनीतिप्रति चाख राख्नेहरू झन् आकर्षित हुनु आफँैमा जायज नै लाग्दथ्यो । बीपीको सिद्धान्त, भट्टराईको त्याग र गणेशमानको हठको अगाडि पञ्चायतका नेता पुड्का साबित गर्ने काम ०४६ को आन्दोलनको सफलतासँगै तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले गणेशमान सिंहलाई प्रधानमन्त्रीको निम्ति आह्वान गर्दा आफ्नो हिस्साको प्रधानमन्त्री पद कृष्णप्रसादलाई दिँदै सम्पन्न गरे ।

बीपीकालीन समयमा सिद्धान्तको निम्ति हाँसीहाँसी जीवनकै त्याग गर्न तयार दस्ता थियो । राजनीतिमा लाग्नुको अर्थ त्याग र सेवा हो भन्ने मानिन्थ्यो । आज बीपीको पार्टीमा त्यो त्यागी दस्ता बाँकी छैन । बीपीको पार्टीमा आज चिनियाँ नेता देङका चेला भेटिन्छन् । बिरालोको रङले फरक नपार्ने, केवल मुसा मारे हुने । सत्ताको निम्ति देङको ब्याट्री फिट गर्नेहरू हाबी भएको वर्तमान समयमा बीपीनिर्मित घडीको ब्याट्री फेर्नेहरूको हालीमुहाली चल्दै छ ।

अफ्ना दाजु बीपीको मार्गदर्शन प्राप्त गरेका गिरिजाप्रसाद कोइरालाले गणेशमानको र स्वयम् आफ्नै दाजुको त्यागलाई लत्याउँदै सुरु गरिएको सत्ता–राजनीतिको कारण बीपीनिर्मित घडीको ब्याट्री बिगार्ने सुरुवात थियो भन्न सकिन्छ । नेपालको राजनीतिलाई सधैँ अस्थिर राख्न चाहने शक्तिलाई राम्रोसँग चिनेका गिरिजाले बीपीको शिक्षालाई अन्देखा गर्दै तिनै अस्थिरताका कारकसँग अङ्कमाल गर्ने (गिरिजा) प्रवृत्तिले काङ्ग्रेसभित्र अनेक रोग एकैपटक छिराउन सफल भयो भन्दा कम्तीमा रामचन्द्र पौडेलले स्वीकार गर्छन् भन्ने पङ्क्तिकारलाई लाग्दै छ । आफ्नो व्यक्तिगत फाइदालाई तिलाञ्जली दिँदै बीपीले राजसंस्थाको स्थान किन राखेका थिए भन्ने कुरालाई बिर्संदै दक्षिणको लगानीमा उफारिएका आला–काँचा ठिटाको माग सम्बोधन गर्दै बीपीको घडीको ब्याट्री फेर्ने (प्रजातन्त्रको ठाउँमा गणतन्त्रसहितको प्रजातन्त्र) काम गिरिजाद्वारा सम्पन्न गरियो । नेपाली राजनीतिको र स्वयम् बीपी घडीको निम्ति टर्निङ प्वाइन्ट बनेको जीपीको आत्मकेन्द्रित राजनीतिक निर्णयलाई समयमा चिन्ने कृष्णप्रसाद भट्टराईको राजनीतिक परिपक्वता (काङ्ग्रेस त्यागको औचित्य) बल्ल बुझ्दै छन्, बीपी चेलाहरू ।

वाह्य लगानीमा मच्चाइएको माओवादी ध्वंसलाई संस्थागत गरिदिने काम गिरिजाप्रसाद कोइरालाले गरिदिएको तथ्य १२बुँदे सम्झौतामा गिरिजाप्रसादको सही हुनुले मान्न सकिन्छ । १२बुँदेको जगमा गुमेको शक्ति प्राप्त गर्ने गिरिजाको आत्मकेन्द्रित सोचले निम्त्याएको सङेकट आज विषवृक्ष भइसकेको प्रमाण नेपाली काङ्ग्रेसभित्र खोज्नै पर्दैन । आज बीपीको घडी बाहिरबाट मात्र सग्लो देखिन्छ । भित्री रूपमा यसका पार्टपुर्जा फेरिएको कारण उचित समयमा उचित निर्णय लिनै सक्दैन । पार्टीको राजनीतिक जीवन विधानको मातहत चल्नुपर्ने बीपी घडी आन्तरिक लोकतन्त्रको अभ्यासबिना ब्याट्रीविहीन हुन पुगेको सारा काङ्ग्रेस मान्न तयार छन् ।

बीपीले धेरै त्याग गरेर कमाएको पुँजीमा राइँदाइँ गर्न पल्केका प्रधानमन्त्री नामका पटकेहरूको चटक नेपालका लागि अभिशाप बन्ने खतरा दिन–प्रतिदिन बढ्दै छ । पुर्खाले नदेखेको र नभोगेको सत्तासुखमा रमाएका वर्तमान सत्ता–पिपासुको कारण खेलिएका अनुपयुक्त र अलोकतान्त्रिक निर्णयहरू बीपीभक्त चेलाहरूले पत्रपत्रिकाबाट थाहा पाउनुपर्ने कटु सत्यले नेपाली लोकतन्त्र र राष्ट्रियता फेरि धरापमा पारिने खेल जोडतोडले चलाइँदै छ भन्ने आधार स्थानीय निर्वाचनको मिति सार्ने नाममा खेलिएका घटिया खेलबाट मिल्दै छ । लोकतन्त्रवादीहरू वर्तमानको गतिविधिमा चिन्तित हुँदै भविष्यप्रति आशावादी हुने सर्वमान्य सिद्धान्तलाई लत्याउँदै क्षणिक स्वार्थको निम्ति निर्वाचन आयोगलाई पङ्गु बनाउने हर्कतको सजाय सबैभन्दा बढी उनीहरूले भोग्नुपर्ने निश्चित नै छ । अघाएको मानिसले पारि खाऊँ भन्छ, भोकाएकाले वारि खाऊँ भन्छ भन्ने उखानको नयाँ चरितार्थ हुबहु मिलेको घटनाले बीपीको घडीमा जडान गरिएको ब्याट्रीको औचित्य समाप्त गर्नेहरूको बोलवाला बढ्दै छ भन्न सकिन्छ ।

बीपीकालीन समयमा सिद्धान्तको निम्ति हाँसीहाँसी जीवनकै त्याग गर्न तयार दस्ता थियो । राजनीतिमा लाग्नुको अर्थ त्याग र सेवा हो भन्ने मानिन्थ्यो । आज बीपीको पार्टीमा त्यो त्यागी दस्ता बाँकी छैन । बीपीको पार्टीमा आज चिनियाँ नेता देङका चेला भेटिन्छन् । बिरालोको रङले फरक नपार्ने, केवल मुसा मारे हुने । सत्ताको निम्ति देङको ब्याट्री फिट गर्नेहरू हाबी भएको वर्तमान समयमा बीपीनिर्मित घडीको ब्याट्री फेर्नेहरूको हालीमुहाली चल्दै छ । वास्तवमै कतिपय पुराना काङ्ग्रेस कार्यकर्ताले स्वीकारेझैँ काङ्ग्रेस अब मर्मतसम्भारबाट चल्नै नसक्ने अवस्थामा पुगिसकेको भान हुन्छ । काङ्ग्रेसरूपी जहाज अनियन्त्रित अवस्थामा आकाशमा उड्दै छ । यस अवस्थामा क्र्यास भयो भने यसको पार्टपुर्जा फिट गर्ने नभई नयाँ नै बनाउनु पर्ने हुन्छ । यस यथार्थको सामिप्यमा कति काङ्ग्रेसजन पुगेका होलान्, चासोकै विषय बनेको छ ।