• निरा गौतम, रुपन्देही

‘यो चे वस्ससतं जीवे–दुस्सीलो असमाहितो, एका हं जीवितं सेच्यो–शीलवन्तस्स झाथिनो’ अर्थात् ‘दुराचारी व्यक्तिको सय वर्षको जीवनभन्दा शीलवान् व्यक्तिको एक दिनको जीवन नै उत्तम छ’, गौतमबुद्धको यो महत्वपूर्ण वाणीले मानव जातिलाई नैतिक सत्कर्मको महत्वपूर्ण पाठ पढाएको छ ।

मानिसलाई नैतिकवान् बन्न सजिलो छैन । त्यसका लागि पञ्चशीलको पालना गर्नुपर्छ । पञ्चशील नैतिकता सिकाउने बुद्धको सबैभन्दा उत्तम शिक्षा हो । पञ्चशीलको पूर्ण पालना भएको समाजको परिकल्पना गर्दा पनि मन पवित्र हुन्छ । गौतम बुद्धका शिक्षाहरूको मुख्य उद्देश्य मानव जीवनलाई सुखमय बनाउनु हो । मानव जातिलाई दुःखबाट मुक्ति दिलाएर सुख, शान्ति र आनन्दपूर्ण जीवन यापन गर्न सिकाउने महत्वपूर्ण ज्ञान भएकाले बुद्धको शिक्षा संसारभर फैलिएको छ ।

बुद्ध शिक्षाले शान्ति र अहिंसाको मार्गमा अघि बढ्न प्रेरित गर्नाका साथै जीवन जगत्को अनित्यता र दुःखलाई स्वीकार्दै आइपर्ने समस्यालाई साक्षीभावले हेर्न सिकाउँदै संसारका सबै प्राणीलाई समभाव र मैत्रीभावले हेर्न सिकाएको लुम्बिनीस्थित राजकीय विहारका संरक्षक सागर धम्म बताउनुहुन्छ । सर्वहितकारी गुण भएका बुद्धका उपदेश मननयोग्य छन् । बुद्धका उपदेशमा मानव जीवनलाई दुःखबाट मुक्ति दिलाउन चार आर्यसत्यको व्याख्या गरिएको छः

दुःख सत्य– दुःख सत्यको अर्थ सबै कुरा दुःखदायी छन् भनेर बुझ्नु हो । संसारमा प्रत्येक कुरा परिवर्तनशील छ, यो प्राकृतिक नियम हो र यो नै परम दुःख हो । जन्मनु, वृद्ध हुनु, रोगी हुनु, मृत्यु हुनु, मन नपर्नेसँग बस्न पर्नु, मन परेकासँग बिछोडिनु, मनले चाहेको नपाउनु, शारीरिक पीडा हुनु आदि नै दुःख हो ।

दुःख समुदय सत्य – दुःख समुदय सत्य भन्नाले दुःखको कारण भन्ने बुझिन्छ । दुःखको वास्तविक कारण भनेको हामीभित्रको लोभ, द्वेष, राग तथा तृष्णा हो । बौद्ध दर्शनको आधारशिला प्रतीत्यसमुत्पाद अर्थात् हेतुफलवादका अनुसार कुनै पनि कार्य हुनका लागि कारण चाहिन्छ । यही सिद्धान्तअनुरुप नै मानिसको जन्ममरणको चक्र चलिरहन्छ । सोअनुसार जरामरण, जाति अर्थात् जन्म, भव(अस्तित्व), उपादान (अनुराग), तृष्णा, वेदना, फस्स(स्पर्श), षडायतन (इन्द्रिय) नामरुप(मन र शरीर), विज्ञान(चेतना), संस्कार र अविद्या(अज्ञान) छन् । यी कडी मिलेर बनेको चक्र चलिरहँदासम्म मानव जीवनले दुःखबाट मुक्ति पाउन सक्दैन । दुःख मुक्तिका लागि यस चक्रलाई नै रोक्नु जरुरी हुन्छ भन्ने बुद्ध दर्शनको मुख्य सार भएको भिक्षु प्रज्ञाश्री बताउनुहुुन्छ ।

दुःखनिरोध सत्य– दुःखलाई अन्त्य गर्न सकिन्छ भनेर बुझ्नु नै दुःख निरोध सत्य हो । तृष्णा निर्मूल गर्न सकिएमा मात्र दुःखचक्रको अन्त्य हुुन्छ । दुःखको मूल जड नै तृष्णा अर्थात् आशक्ति हो । आशक्ति जति गहिरो हुन्छ, दुःख पनि त्यहीअनुसार नै गहिरो हुन्छ । अथवा मानिसको लिप्तता जेमा जति हुन्छ त्यसैका कारणबाट मानिस दुःखको भुमरीमा रुमलिरहेको हुन्छ । मायाजाल, वासना आदिमा लिप्त हुनु, पदीय लिप्तता अनि धन प्राप्ति आदिको लिप्तताका कारण नै मानिसले अनेक किसिमका दुःख भोग गरिरहेका हुन्छन् । तृष्णा निर्मूल गर्न सकिएपछि मात्र वास्तविक सुख प्राप्त हुन्छ, जसलाई निर्वाण सुख भनिन्छ । दुःख निरोधगामिनी प्रतिपदा सत्य – दुख निरोधगामिनी प्रतिपदा सत्य भन्नाले दुःख निरोध गर्ने अर्थात् दुःखलाई रोक्ने मार्ग भनेर बुझिन्छ । बुद्धका उपदेशमा यस मार्गलाई आर्यअष्टाङ्गिक मार्ग भनिएको छ । दुःखबाट मुक्ति र वास्तविक सुखशान्ति पाउने यो सही एवं अचुक मार्ग बुद्धको मौलिक एवं महत्वपूर्ण आविष्कार हो । यसले मनलाई दरिलो र शुद्ध बनाउन विशेष जोड दिएको छ । बुद्धले दुई अति मार्ग अर्थात् अति सुख र अति दुःखलाई त्यागी मध्यम मार्ग अपनाउनुपर्ने बताउनुभएको छ ।
बुद्ध दर्शनअनुसार मध्यम मार्ग भनेकै आर्यअष्टाङ्गिक मार्ग हो र यो मार्ग नै दुःख मुक्तिको उपयुक्त मार्ग हो । यसमा सम्मिलित आठ मार्गको इमान्दारीपूर्ण अभ्यासबाट नै दुःखलाई अन्त्य गरी निर्वाण प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

सम्यक दृष्टि – जुन वस्तु वा जीवनको प्रकृति जे जस्तो अवस्थामा छ त्यसलाई त्यही रुपमा हेर्नुलाई सम्यक दृष्टि वा ठीक धारणा भन्ने बुझिन्छ । कर्म र कर्मफल, ध्यानको महत्व, अनित्यता र यथार्थबोध, क्लेश निर्मूल पार्ने मार्ग र निर्वाणको महत्वका विषयमा ठीक धारणा बनाउनु नै बुद्ध शिक्षानुरुपको सम्यक दृष्टि हो । विपश्यना ध्यानबाट यसको अनुभूति गर्न सकिन्छ ।

सम्यक सङ्कल्प – खराब र दूषित विचारबाट मुक्त भई राग, द्वेष र मोहविनाको चिन्तनमननलाई सम्यक संकल्प अर्थात् उचित सङ्कल्प भन्ने बुझिन्छ ।

सम्यक वचन – सत्य र संयमित वचन नै सम्यक वचन अर्थात् ठीक बोली हो । झूटो, कडा वचन, अनावश्यक निन्दाचर्चा, गालीगलोज, वचनदेखि टाढा भई नम्र बोली बोल्नुलाई नै सम्यक वचन भनिन्छ ।

सम्यक कर्मान्त – मन, वचन तथा शरीरबाट अरुलाई दुःख, हानि नहुने किसिमले गरिने ठीक कर्मलाई नै सम्यक कर्मान्त अर्थात् परिशुद्ध कर्म भन्ने बुझिन्छ । मुख्यतः प्राणी हिंसा नगर्ने, चोरी नगर्ने, व्यभिचार नगर्ने आदि कर्म यसमा पर्छन् ।

सम्यक आजीविका – जीवन जिउने क्रममा कसैलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा धोखा नहुने गरी, शोषण, अन्याय र हानि नहुने गरी कुनै काम, पेशा र व्यापारव्यवसाय गर्नु नै सम्यक आजीविका हो ।

सम्यक व्यायाम –  निरन्तर रुपमा आफ्नो चित्तलाई सदैव सचेत भई अवगुण र दुर्गुणबाट विमुख गराउँदै सद्गुण तर्फ अग्रसर गराउने मानसिक प्रयासलाई सम्यक व्यायाम अर्थात ठीक प्रयत्न भन्ने बुझाउँदछ ।

सम्यक स्मृति – आफ्नो शरीर तथा चित्तमा हुने संवेदना अर्थात् अनुभूति प्रति सजग रहेर विना राग द्वेष समभावमा रहिरहनुलाई सम्यक स्मृति अर्थात उचित स्मृति भनिन्छ । यसले हाम्रो चित्तलाई शान्त गराउन मद्दत मिल्दछ । विपश्यना ध्यान अभ्यासबाट सम्यक स्मृतिको विकास गर्न सकिन्छ ।

सम्यक समाधि –  कुनै किसिमको प्रतिक्रियाविना समता भावमा बसेर अनित्यतालाई बुझेर आफ्नो चित्तलाई निर्मल तुल्याउने विपश्यना ध्यानाभ्यास नै सम्यक समाधि(ठीक एकाग्रता) हो । सम्यक समाधि आर्य अष्टाङ्गिक मार्गको महत्वपूर्ण मार्ग हो । यसको निरन्तर अभ्यासबाट नै हामीले आफ्नो मनलाई शान्त, बलियो र निर्मल बनाउन सक्छौं । भिक्षु धम्मका अनुसार गौतम बुद्धद्वारा प्रतिपादित यो आर्य मार्ग विज्ञानसम्मत छ र यो सत्य मार्ग केवल बौद्धमार्गीले मात्र नभई जीवनमा दिगो सुखशान्ति र आनन्द चाहने जो कोहीले पनि अभ्यास गर्न सक्छ । यसको अभ्यासबाट जो कोहीले पनि दुःख, सन्ताप र अशान्तिबाट छुट्कारा प्राप्त गरी निर्वाण सुख पाउन सक्छ ।

(भगवान् गौतम बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गर्नुअघि केश मुण्डन गरी भिक्षुको वस्त्र धारण गरेको स्थल पश्चिम नवलपरासीको सुस्ता–५ स्थित अनोमाघाट । pic: rss)