विश्वमा बाघ संरक्षणका हिसाबले उत्कृष्ट निकुञ्ज घोषित भई सन् २०१६ मा अन्तर्राष्ट्रियस्तरको ‘क्याट्स’ अवार्ड पाएको चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जलाई यसपालिको बाघको तथ्यांकले संरक्षणमा चुनौती थपिदिएको छ ।

बाघ अनुगमनको प्रतिवेदनमा उक्त निकुञ्जमा पाँच वर्षको अन्तरालमा २७ बाघ घटेको पाइएपछि संरक्षणमा चुनौती थपिएको हो । यहाँका संरक्षणकर्मी वन्यजन्तुको वासस्थान विनाश हुँदै जानु मुख्य कारण रहेको दाबी गर्छन् ।

तुलनात्मक रूपले आत्तिहाल्नुपर्ने अवस्था नभए पनि बाघको संरक्षणमा ध्यान दिनु आवश्यक भएको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागका महानिर्देशक मनबहादुर खड्काले बताए ।

‘चितवनको क्यामेरामा सन् २०१३ को भन्दा अहिले बाघका लागि उचित वातावरण छ, बच्चासमेत १२–१३ वटा छन् तर विभिन्न कारणले वासस्थान नास भइरहेकाले यसतर्फ ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ,’ खड्काले भने ।

आइतबार वन तथा वातावरण मन्त्रालयले सार्वजनिक गरेको बाघ अनुगमन प्रतिवेदनमा निकुञ्ज र आसपासका क्षेत्रमा औसत ९३ बाघ रहेको तथ्यांक सार्वजनिक भएको थियो ।

यसपालिको अनुगमनमा देशभर ३७ बाघ बढेर २३५ पुगेको पाइए पनि बाघको उपयुक्त वासस्थान मानिने उक्त निकुञ्जमा सन् २०१३ मा १२० बाट २७ बाघ घटेर ९३ मात्रै भेटियो । सन् २००९ मा नेपालमा १२१ र सन् २०१३ मा १९८ बाघ थिए ।

आफ्नो क्षेत्र खोज्दै पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्ज र भारतको वाल्मीकि टाइगर रिजर्वमा बाघ गएकाले पनि चितवनमा कम देखिएको दाबी निकुञ्ज विभागको छ ।

निकुञ्ज विभागका पर्यावरणविद् लक्ष्मण पौडेलका अनुसार अघिल्लो वर्षको साउनमा आएको बाढी, प्राकृतिक अवस्था र जुधेर पनि बाघ कम भएको अर्काे कारण हुन सक्छ । ‘बाघ जोगाउन बासस्थान सुधारमा ध्यान दिनुपर्छ,’ उनले भने ‘अर्काे चुनौती चोरी सिकार पनि हो ।’

चितवनमा बाघको क्षमता त्यही ९० देखि १०० कै हाराहारीमा हो । सन् २०१३ मा ‘रिक्याप्चर’ विधिबाट हेर्दा अलिकति बढी संख्या देखाएको हो कि भन्ने लागेको पर्यावरणविद् पौडेलको भनाइ थियो ।

उक्त निकुञ्जका सूचना अधिकारी नूरेन्द्र अर्याल अहिले वास्तविक तथ्यांक आएको भन्दै तुलनात्मक रूपमा बाघ नघटेको बताउँछन् । चितवनका संरक्षणकर्मी वासु ढुंगाना प्राकृतिक रूपमा वन्जयन्तुको मृत्यु हुने क्रम बढेकाले यसको अनुसन्धान जरुरी रहेको औँल्याउँछन् ।

बाघ, गैंडालगायत वन्यजन्तु नेपालकै सम्पत्ति भएको भन्दै बाघ संरक्षण उपसमितिका जिल्ला संयोजक जितु तामाङले वन्यजन्तुको वासस्थान विनाश हुँदै गएकामा चिन्ता प्रकट गरे । संख्यामा मात्रै ध्यान दिने तर वासस्थान संरक्षणमा ध्यान नदिँदा बाघको संख्या घटेको तामाङको भनाइ थियो ।

निकुञ्जमा भएको वासस्थानको समस्याले विस्तारै बाघ, गैँडालगायत वन्यजन्तु सामुदायिक वनतर्फ आउन थालेका संरक्षणकर्मीले बताए । चराविज्ञ तथा संरक्षणकर्मी टीका गिरीले बेलैमा वन्यवन्तुको वासस्थान संरक्षणमा ध्यान नदिने हो भने संरक्षणमा अझै चुनौती थपिने उल्लेख गरे ।

हाल विश्वका १३ देशमा बाघ पाइन्छ । विश्वका नौ प्रजातिका बाघमध्ये तीन प्रजाति लोप भइसकेका छन् । विश्वमा बाघ पाइने १३ मुलुकका सरकार तथा राष्ट्रप्रमुखको सन् २०१० मा रसियाको सेन्टपिटर्समा भएको सम्मेलनले बाघको संख्यालाई सन् २०२२ सम्ममा दोब्बर बनाउने प्रतिबद्धता गरेको थियो ।

–नारायण ढुंगाना