युरोपियन हर्के !

युरोपियन हर्के !


  • दीपेन्द्र पाण्डे

रोल्पाको थवाङ गाउँमा तत्कालीन शाही सेनाको मार्चपास चल्दै थियो । सबै गाउँले अनिश्चित त्रासमा बाँच्न विवश थिए । दिनभरि सेनाको आतङ्क अनि रातभर माओवादी छापामारको (सेनालक्षित एम्बुस निर्माणले सिर्जना गरेको) प्रतिआतङ्कमा बाँचेको थवाङवासी जनताको जीवनशैलीको बयान शब्दमा गर्नु कठिन र निरस थियो । आठ कक्षासम्मको औपचारिक अध्ययन गरेको हर्कबहादुर थवाङ घटना यसरी भोग्दै थिए कि जसरी आँधीबेहरीमा फसेको चराले भोग्छ । आँधीबेहरीमा फसेको चराको अगाडि सुनिश्चित भविष्य त छ, तर गन्तव्य र निकास छैन भनेजस्तो हुँदै थियो हर्कबहादुरको भविष्य । हर्कबहादुरलाई कर्मको बारेमा त्यति ज्ञान त थिएन, तर गाउँकै ‘दाइ’हरूका एकाध भाषण र भलाकुसारीले भाग्यमा विश्वास नगर्ने बाटोतिर आकर्षित गर्दै थियो । घरनजिकै बस्ने माओवादी जनमिलिसियामार्फत प्राप्त केही किताबले हर्कबहादुर अलिकति आशावादी बन्दै थिए । अचानक आफ्नै घरनजिक भएको माओवादी र शाही सेनाको भिडन्तले हर्कबहादुरलाई सेनाको कष्टडीसम्म पु¥याउने अवस्था नै उसको जीवनमा आमूल परिवर्तन ल्याउने कारण बनिदियो ।

कोठामा भएका सबै बत्ती निभाउँदै कोलराइटबाट ल्याएको बास्नादार मैनबत्ती सल्काएर टेबलमा राखिएको कलात्मक गिलासमा चिसो जुपिलर बियर खन्याउँदै ह्यारी आफ्नो बेल्जियम बसाइलाई सार्थक बनाउँदै थियो । चिज र ओलिभमाथि सिन्का गाड्दै ह्यारी आफ्नो उपादेयता अरू कसैकोभन्दा कम नभएको यसरी व्यक्त गर्दै थियो, ‘हेर्नुस् दाजु, शब्दसँग खेल्न जानेका मानिसहरू अरूलाई अलमल्याउन खप्पिस हुन्छन् । शब्दमै अलमलिने मानिसहरू निचोडमा पुग्नै सक्दैनन् । शब्दमा प्रभावित जमातले सत्यको गहिराइमा पुग्ने चेष्टा नै गर्दैन । अझ शब्दहरूमा चलनचल्तीका उखान र नामचीन विद्वान्हरूका भनाइलाई सापटीको रूपमा प्रयोग गर्नेहरू त झन् खतरा नै हुन्छन् । हाम्रो समाजमा यिनै फर्मुला प्रयोग गर्नेहरू सबै क्षेत्रमा अब्बल बन्दै जमेका छन् । सडकमा गाडी गुडाउन नजान्ने हाम्रा योजनाविद् र राजनीतिक पदाधिकारीहरू पुस्तकमा पुष्पक विमान उडाउँछन् । आफूले गर्न नसकेका कुरामा गर्व गर्दै दोषजति अरूको थाप्लोमा हाल्दै बस्ने सत्ताधीश र उनका सहयोगी सरकारी कर्मचारीको केही गर्छु र गर्नुपर्छ भन्ने युवा जमातलाई हतोत्साहित गर्दै विदेश पलायन गराउने कला अद्भूत नै छ । इमानदार र बौद्धिक जमातलाई निराश बनाउँदै विकल्पविहीन जमातले हाँकेको राजनीतिक रथको गन्तव्य आजको जस्तो हुनु स्वाभाविक नै छ । ध्वंश, अस्थायी त्याग र जेल बसाइलाई देश विकासको मापदण्ड बनाउने हाम्रा राजनीतिक पदाधिकारीका ढोँगी र हवाई–कल्पनामा हाम्रा युवाहरू अलमलिने काम नै उत्पादनशील सीप र कामको अभाव हुने कारण हुन् भन्दा विमति राख्न के जरुरी छ र ?’

ह्यारी रोकिने छाँटकाँट देखिएन । हस्तक्षेप गर्ने मेरो सुरसार महसुस गर्दै उसले भन्यो, ‘सरि है दाजु, म त थवाङदेखि बेल्जियम आइपुग्दाका सबै पीडामा बगेछु ।’ ‘अब कुरो उठाइहाल्नुभयो नरोकिनुस्,’ मैले भने, ‘थवाङको हर्कबहादुर कसरी ह्यारी भयो ? आज सुन्न म आतुर छु ।’

‘दाइ, आफूलाई क्रान्तिकारी भन्नेहरूले रातिराति लुकेर शाही सेनामाथि हमला बोले । जथाभावी सकेट बम प्रहार गरे । आफ्नो तागतले नधान्ने भएपछि क्रान्तिकारीहरू भागिहाले । दुःखजति सोझासीधा थवाङवासीको थाप्लामा परिहाल्यो । सेनाको खतरनाक रेकीबाट उम्कन असफल हुँदै सुरुवाती प्रसादस्वरूप केही लात र थप्पड खाएर रामधुलाईको चरण पार गर्दै सुरु गरिएको सवालको चेपुवामा मेरो जीवन अनिश्चित हुँदै थियो । शायद मेरो हर्केपन देखेर हुनुपर्छ, सेनाकै कमान्डरको इच्छाअनुसार खबरीको काम गर्ने सर्तमा मेरो अल्पकालीन स्वतन्त्रतालाई मामाले जान्नु र बुझ्नुले काठमाडौं जाने वातावरण बन्यो । कुनै समय गाउँकै दाजुहरू काठमाडौंको भ्रमणपछि गरेको बयान, ‘हवाईजहाज पनि पखेटा हाल्यो उड्यो, गाडी पनि पाङ्ग्रा हाल्यो गुड्यो, तर त्यो जेरी दुलो न सुलो रस कहाँबाट हुल्यो ?’ सुनेर रोमाञ्चित हुने मेरो मन आफैँ काठमाडौं जान पाउँदा पनि काँप्दै थियो ।’ मामाको आदेशलाई शिरोपर गर्दै मामाकै योगदानले ८ महिना काठमाडौंमा भौँतारिँदै बेल्जियम आइपुगेको कहानी र बियरले भरिएको गिलास एकैपटक तु¥यो ह्यारीले । एक टुक्रा ओलिभलाई मुखमा हाल्दै खाली गिलासलाई सम्मानपूर्वक बियरले भरिदियो ।

भरिएको गिलास टेबुलमा राख्दै ह्यारीले आफ्नो गति समात्यो । ‘बेल्जियममा पहिल्यैदेखि बस्दै आएका दाइहरूको सहयोग, सुझाब र सल्लाहअनुसार पासपोर्टको नाम फेर्दै नयाँ कहानीमा आफूलाई हर्कबहादुरबाट ह्यारी बनाउनु आफैँमा जायज थियो र छ भन्ने कुरा दाइले राम्रोसँग बुझ्नुहुन्छ भन्ने मेरो अपेक्षा छ र रहिरहनेछ ।’ ‘हो भाइ, हामीहरूको नियति एकैप्रकारको थियो र छ । म राम्रोसँग बुझ्दछु र जान्दछु ।’ मैले यति भनिदिएपछि आखिर ह्यारीको मनले जे खोज्दै थियो त्यही पाइहाल्यो । उसले आफ्नो गति बढाउँदै चिनियाँ नेता देङको भनाइ ‘बिरालो कालो होस् कि सेतो, मुसा मारे भइहाल्यो’सँग मिलाउँदै आफ्नो नाम हर्कबहादुरबाट ह्यारी हुन पुगेको सगौरव बताउँदै थियो । बेल्जियमले दिएको अवसरले आज आफ्नो आर्थिक स्थिति मजबुत हुन जाँदा अल्पकालीन सोचको ह्यारी नामले आज हर्कबहादुर पीडित हुनुमा आफ्ना अग्रज दाइहरूको सल्लाह हो भन्ने मेरो निष्कर्ष दाइले बुझिसक्नुभयो होला । मेरो आर्थिक मजबुतीसँगसँगै जागेको पहिचानको चाहनाले मलाई बारबार सताउँदै गर्दा हिजोका मेरा अग्रज हर्के दाइहरूको सल्लाह भारी हुन जानुले म मर्माहत भएको छु ।’

हुन त केही अपवादबाहेक युरोप बस्ने नेपाली सबै युरोपियन हर्के हुन् भन्न म कदापि हिच्किचाउँदिनँ । आजभोलि नेपालमा घर–घर सभासद् र टोलटोल मन्त्री बनेको घटना देख्ने मजस्ता हर्केले युरोपमा विभिन्न वहानामा आफ्नो सार्वजनिक अस्तित्व खोज्ने बाढी नै लागेको छ । मैले यसो भन्दा चित्त दुखाउने हर्केहरूको कुनै कमी हुने छैन सायद । मेरो जानकारीकै विषय हो । हाम्रो तीतो यथार्थले हामीलाई कुरी–कुरी गरिराखेको छ । सामान्य साक्षर र आठ–दश कक्षा पढेका स्वदेशी हर्केहरूले अर्थमन्त्री, प्रधानमन्त्री हाँकिसकेको देखेका साक्षर हर्केहरूको इच्छा, चाहना बढ्नुलाई विकृत स्वदेशी राजनीतिको उपज नै मान्नुपर्ला । नेपाली नेताको ठाडो नक्कल गर्दै शिक्षाविद्, भाषाविद्, भाषणविद्, अर्थविद्, कलाविद्, सङ्गठनविद्, विकासविद्, सामाजिक अभियन्ता, सबै भइसकेका युरोपियन हर्केहरू आजभोलि अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठन विस्तार गर्ने होडबाजीको बीभत्स रूपले कतिसम्म पिरोलेको छ, हाम्रैसामु छ ।

फेसबुके अपलोडले देखाउने हर्केको मनमोहक रूप, राम्रा–राम्रा सडक, ठूला–ठूला भवन अनि टाउकामा चस्मा राखेर खिचेको फोटो सबैले देखे, तर उसको अनुहारबाट गायब मुस्कान कसैले हेक्का राखेन । उसले पिएको जुपिलर बियरमा आँखा गाड्ने धेरै भेटिए त हर्केले पिएको आँसु कसैले हेरेन । उसले स्वदेशमा जोडेको वैभवलाई देख्ने नजरहरूले हर्केले गुमाएका भाषा, संस्कृति, परम्परा, स्वतन्त्रता अनि नेपालीपनलाई नजरअन्दाज गरिदिए । उसले बुझेको ‘हप्तेज्याला’को प्रतिफल सबैले देखे, तर रेस्टुरेन्टको कामको दौरान तेलले पोलेको पाखुराको घाउ कसैले देख्नै चाहेन । हर्केको खुट्टाको जुत्तामा नजर फ्याँक्नेहरू कामको दौरान १४–१६ घन्टा उभिँदा पैतालामा परेका फोकाबाट अनभिज्ञ रहे ।

नेपालमा पत्रकारिताको ‘प’ नजानेका वरिष्ठ पत्रकार, सामान्य फिल्म खेलेर युरोप प्रवेश गर्नेहरू कलाका जन्मदाता अनि बेथिति र विसङ्गतिका उपजहरू देशका योजनाकारको रूप धारण गरेको देखेपछि नेपालमा ‘स’ थाहा नभएको हर्के संस्था खोल्दै सभापति हुने चाहना राख्नु के अनौठो भयो र ? हो हामीमा धेरै कमी–कमजोरी छन् । कमी–कमजोरी हटाउन नसक्नु मात्रै हाम्रो कमजोरी हो । मलगायत सबै युरोपियन हर्केले सहर्ष स्वीकार गर्नुपर्छ । तर, सिंहदरबारमा बस्ने हर्केको गल्ती र दोष कुनै मूल्यमा स्वीकार गर्न सकिँदैन । लम्पसारवाद, खुराफात, उखान–टुक्कावाद, टुटवाद, फुटवादले दिमाग भरिएका नेताको महाभारत, स्वस्थानी र रामायणकालीन कथाले न त देश सिंगापुर बन्छ, न स्वीट्जरल्यान्ड । सपना र भाषणको खेती गर्दै तमाम युवालाई खाडी मुलुक जान बाध्य पार्ने, उत्पादनका स्रोत र साधन विदेशीलाई जिम्मा लगाउने, राम्रा–राम्रा दिमागलाई विदेश पलायन हुन बाध्य बनाउने तिनै नेताले देश बनाउँछन् भन्दै विदेशी एयरपोर्टमा लिन लाम लाग्ने हर्केहरूले देश त बर्बाद पारे, आज विदेशमा पनि आफ्नो औकात देखाउँदै फेसबुकको शोभा बढाउने चेष्टा गर्दा आफू त हर्के भइयो–भइयो सन्ततीलाई पनि हर्के बनाउने मार्ग निर्णाण गर्दै छन् भन्न सकिन्न र ?

काजु, बदाम खाएर बुद्धि बढ्ने होइन, धोका खाएर बढ्छ भनेजस्तै भएको छ, आजभोलि युरोपियन हर्केहरूको बसाइ । पैसा कमाएर वंश सुधार्छु भन्दा वंशज नै अङ्गीकृत हुने अवस्थालाई अर्जुनदृष्टि बनाउने अग्रज हर्केहरूको माग आफैँमा गलत नभए पनि औचित्य पुष्टि गर्न हम्मे–हम्मे पर्ने देखिन्छ । दोस्रो मौका कहानीमा मात्र पाइन्छ भन्ने बुझेका अग्रज हर्केहरूको दौडधुप त्यसैको कारण हो भन्ने जुनियर हर्केहरूको तर्कमा वजन छ भन्न बाध्य छु, म भूतपूर्व हर्के पनि । स्यालले अङ्गुर खान नपाएपछि अमिलो भन्छ भन्ने आरोपलाई पचाउने क्षमता विकास गर्दै भूतपूर्व हर्के जुनियर हर्केको समस्यालाई आफ्नै समस्या मान्न तयार छ । भएका र हुँदै गरेका युरोपियन हर्केका समस्यालाई सिंहदरबारको कुर्सीमा बस्ने हर्केले समाधान गरिदेला भन्नु अल्पज्ञान र अल्पबुद्धि मान्नुपर्ने हुन्छ ।

आफ्नो अधिकार खोज्ने युरोपियन जनताको बानीले प्रभावित ह्यारी आफूले नगरेको गल्तीको सजाय भोग्दै युरोपियन हर्के हुन पुग्दा सिंहदरबारको कुर्सीमा बस्ने हर्केसँग आक्रामक हुनु जायज भइहाल्यो । हर्कबहादुरबाट ह्यारी हुँदै हर्के बन्नुको पीडाले सताउँदा आफ्नो आक्रोशित मनलाई शीतलता दिन रातमा स्लिपिङ झोल (बियर) र दिनमा सामाजिक सञ्जाल सबैभन्दा नजिकको मित्र हुनु के अनौठो भयो र ? त्यसैको कारण आजभोलि सामाजिक सञ्जालकै एक अङ्ग फेसबुकमा अपलोड गरिने स्टाटस सिंहदरबारको टाउकोदुखाइ बन्दै छ ।

अर्कोतर्फ फेसबुके अपलोडले देखाउने हर्केको मनमोहक रूप, राम्रा–राम्रा सडक, ठूला–ठूला भवन अनि टाउकामा चस्मा राखेर खिचेको फोटो सबैले देखे, तर उसको अनुहारबाट गायब मुस्कान कसैले हेक्का राखेन । उसले पिएको जुपिलर बियरमा आँखा गाड्ने धेरै भेटिए त हर्केले पिएको आँसु कसैले हेरेन । उसले स्वदेशमा जोडेको वैभवलाई देख्ने नजरहरूले हर्केले गुमाएका भाषा, संस्कृति, परम्परा, स्वतन्त्रता अनि नेपालीपनलाई नजरअन्दाज गरिदिए । उसले बुझेको ‘हप्तेज्याला’को प्रतिफल सबैले देखे, तर रेस्टुरेन्टको कामको दौरान तेलले पोलेको पाखुराको घाउ कसैले देख्नै चाहेन । हर्केको खुट्टाको जुत्तामा नजर फ्याँक्नेहरू कामको दौरान १४–१६ घन्टा उभिँदा पैतालामा परेका फोकाबाट अनभिज्ञ रहे ।

स्वदेशको हर्केपनको राजनीतिले पीडित समकालीन हर्कबहादुरहरू दलालको पञ्जामा पर्दै युरोपियन हर्केको वैभव छुन खुट्टा उचाल्दा दुःखको भवसागरमा नआऊ भन्ने आँट जुराउन सकेन । आफू केवल दिनहीन भएर पहिचानविहीन जिन्दगी जिउन बाध्य हुँदै गर्दा सिंहदरबारमा बस्ने हर्केसँग मागिएको न्यूनतम माग भनेको मानिसले पाउने न्यूनतम सुविधासहितको स्वदेश बसाइ मात्र हो । हर्के बन्ने र बनाइने खेलको पूर्णतया रोकथाम र ‘हर्कजी’ बनाउने मार्गको शिलान्यास मात्र हो । आगे, सिंहदरबारमा बस्ने ‘हर्के’हरूकै मर्जी !